Arts bij het Allgemeines Krankenhaus der Stadt Wien (1882-1885)

Na ruim 9 jaar studie, onderzoek en militaire dienst slaat Freud in juli 1882 een andere richting in. Hij wil trouwen met zijn grote liefde Martha Bernays -hij had haar in het voorjaar van 1882 ontmoet en twee maanden later waren ze al verloofd. Maar om te trouwen zou er iets aan zijn precaire financiële positie gedaan moeten worden. Onbemiddeld van huis uit zit er niets anders op dan het advies van Brücke op te volgen: zeg het onderzoekswerk vaarwel en wordt arts. De talentvolle onderzoeker kan alleen langs deze weg zijn droom met Martha realiseren. De getrainde onderzoeker zal dus klinische ervaring moeten gaan opbouwen en dat begint op de laagst mogelijke positie in het ziekenhuis van Wenen. Hij laat zich opnemen in de lijst van aspiranten van het Algemeines Krankenhaus der Stadt Wien. Jonge artsen die geen betaalde baan hadden konden als aspirant werken op afdelingen en laten zien wat ze waard waren. Freud begint op de afdeling chirurgie, maar gaat na twee maanden naar de afdeling interne geneeskunde die wordt geleid door de pas in dienst getreden professor Nothnagel. Tot mei 1883 doet hij daar onbetaald werk. Dan biedt zich de mogelijk aan om op de afdeling psychiatrie Sekundararzt te worden. Freud accepteert Meynert’s aanbod en zijn eerste betaalde baan is een feit; Freud kan het ouderlijk huis verlaten nu hij woonruimte krijgt in het ziekenhuis.

De afdeling klinische psychiatrie werd geleid door Theodor Meynert waarbij Freud al in 1877/1878 colleges klinische psychiatrie had gevolgd. Meynert combineerde een lyrisch talent met een aanleg voor anatomisch onderzoek en onder leiding van Carl von Rokitansky specialiseerde hij zich in de anatomie van het zenuwstelsel. Hij ontwikkelde -vanaf de jaren zestig van de 19de eeuw- nieuwe ontleedtechnieken en kon gebruik maken van Zeiss-microscopen, waardoor tot op celniveau kon worden geobserveerd. Een vergelijkende analyse van de cortex of hersenschors van de kangoeroe (grote achterpoten) met die van de mol en vleermuis (grote voorpoten) leerde dat de omvang van het (motorisch of sensorische) hersengebied een indicatie is van de functionele betekenis van dat lichaamsdeel voor het dier. Ook ontdekte Meynert dat de cortex uit zes verschillende lagen is opgebouwd, dat er diverse regionen onderscheiden kunnen worden op grond van het overheersende celtype en dat bij pasgeborenen de myelinisatie op sommige plaatsen nog nauwelijks heeft plaatsgevonden.[*] Meynert introduceerde ook het onderscheid tussen projectieve en associatieve zenuwvezels. De eerste verbinden de cortex met de subcorticale kernen en gaan dan verder naar b.v. de spieren. De associatieve zenuwvezels verbinden de diverse corticale centra op één hersenhelft met elkaar. Door het projectieve systeem “bemachtigt de mens zich van de buitenwereld”. Meynert vergeleek deze zenuwvezels met voelhorens en, als ze beweging aansturen, met vangarmen. [*] Het associatiesysteem is volgens Meynert de zetel van het intellect en de moraal. Verder slaagde Meynert erin de neurologisch-anatomische oorzaak van diverse aandoeningen boven water te krijgen en bovendien wist hij zijn anatomisch werk vruchtbaar te maken voor klinisch-psychiatrisch werk.
Het laboratorium van Meynert op het terrein van het Allgemeines Krankenhaus werkte als een magneet op binnenlandse en buitenlandse onderzoekers. Onder protectie van Rokitanksy werd hij ook de eerste directeur van de psychiatrische afdeling van het Algemeines Krankenhaus die in 1875 in gebruik wordt genomen.[*] De opening van deze universitaire kliniek voor psychiatrie met Meynert aan het hoofd -hij beschikte volgens velen niet over voldoende klinisch-psychiatrische ervaring-, leidde tot een jarenlang conflict tussen de inrichtingspsychiatrie en de universiteitspsychiatrie.
Meynert stelde zich ten doel van de psychiatrie een (natuur)wetenschappelijke discipline te maken door haar te plaatsen op een degelijk anatomisch fundament.[*] Uit vergelijkend anatomisch onderzoek concludeerde hij dat het menselijke brein delen bezit die grote overeenkomst vertonen met andere zoogdieren en evolutionair gezien dus al oud zijn, de basale ganglia. Deze delen zijn verantwoordelijk voor vegetatieve functies en spelen ook een belangrijke rol bij de aansturen van beweging, doordat zij de ‘input’ uit de hersenschors versterken of juist remmen.[*] De tegenstelling tussen voorhersenen -die Meynert meestal als cortex aanduidde en die hij beschouwde als dem ichbildenden Funktionsherd des Gehirns– en deze subcorticale delen is voor de psychiatrie die op Meynerts leest is geschoeid van belang. Hij zag daarin namelijk de sleutel tot het doorgronden van het abnormale spel van het hersenmechanisme bij geestesziektes, met name bij de functionele stoornissen die grotendeels veroorzaakt worden door vasomotorische veranderingen i.t.t. de stoornissen die berusten op anatomische veranderingen.[*] De wisselwerking tussen cortex en subcorticale delen kan ertoe leiden dat bij het wegvallen van de prikkelremmende werking van de cortex subcorticale delen letterlijk ongeremd hun gang gaan; het Gefässcentrum knijpt de bloedtoevoer naar de hersenhemisferen af, die krijgen hierdoor te weinig voeding met als gevolg dat de cortex haar werk niet meer goed kan doen; de persoon zinkt -na een droomachtige fase met hallucinerende beelden- weg in een toestand van bewusteloosheid.[*] Wordt daarentegen de cortex moet bloed overspoeld dan slaat de cortex op hol: een overvloed aan – waardeloze – gedachtenassociaties en een groot aantal bewegingsimpulsen leiden tot wat manie of gekte worden genoemd. Maar ook de functionele stoornissen hebben meestal een anatomische oorzaak: hersenbeschadigingen die ontstaan zijn bij de geboorte of in de kinderjaren.[*] Lange tijd kunnen de gevolgen daarvan onopgemerkt blijven omdat de verminderde bloedtoevoer door de hersendelen ‘verdragen’ wordt. Omstandigheden, vooral van emotionele aard, kunnen echter de balans geheel verstoren.[*]
Dat Meynert gemakkelijk zijn anatomische fundament met speculaties over fysiologische processen uitbreidt en tot experimenteel niet onderbouwde hypotheses komt, ontgaat zijn collega’s niet. Kraepelin merkt in 1887 al op dat Meynert nogal hard van stapel loopt en dat hij zijn luftig aufgeführte Gebäude direct wil inrichten en betrekken zonder de fundamenten eerst op hun drachkracht te toetsen.

Meynert maakte het mogelijk dat Freud weer onderzoek kon doen door hem de faciliteiten van zijn laboratorium ter beschikking te stellen, ook nadat Freud in oktober 1883 weer is vertrokken bij de psychiatrische kliniek. Zijn eerste onderzoeksresultaat boekte Freud met de ontwikkeling van een kleurtechniek bij het bereiden van preparaten -voortbouwend op werk van de hersenanatoom en psychiater Paul Flechsig, die in 1882 voorstelde het woord Geisteskrankheit te vervangen door het volgens hem correctere Nervenkrankheit. Freud maakt zijn nieuwe methode in meerdere publicaties in 1884 bekend. Voordeel van deze preparatiemethode is dat de zenuwvezels mooi donker afsteken tegen een lichte achtergrond en zo helder zijn dat ze bijna geteld kunnen worden. Ook kunnen met deze methode zeer fijne markhaltiger vezels [*] zichtbaar gemaakt en bestudeerd worden. Breuer en Fleischl waren enthousiast over de resultaten van deze preparatiemethode en Brücke stelde zelfs financiële ondersteuning in het vooruitzicht. Breuer wees er echter fijntjes op dat voor succes als onderzoeker er meer nodig is: Jetzt haben sie die Waffe, ich wünsche Ihnen einen glücklichen Krieg.
Freud begint in het voorjaar 1884 ook met de verzameling van materiaal voor diverse hersenanatomische studies over o.a. zenuwen in het verlengde ruggemerg en de gehoorzenuw waarover Freud in 1885 en 1886 artikelen publiceerde.

Freud nam in in oktober 1883 dus afscheid van de psychiatrische kliniek. Hij ging eerst naar de afdeling dermatologie en koos voor de sectie waar syfilis en andere infectieziekten werden behandeld. Omdat het werk niet veel tijd vraagt volgde Freud ook nog speciale kno-cursussen, maar hij bleek nogal onhandig met de benodigde instrumenten. Op 1 januari 1884 stapte Freud over naar de afdeling interne geneeskunde onder leiding van Franz Scholz, die wegens zijn groot aantal zenuwpatienten bekend stond als de Nervenabteilung. Hij bleef daar 14 maanden, tot voorjaar 1885. In de zomer van 1884, als Scholz twee maanden met vakantie is, neemt Freud zijn positie tijdelijk waar. Freud schikte zich in een uitstel van het geplande bezoek aan zijn verloofde naar september 1884.[*]